स्वप्नांचा अभ्यास करून मानवी मनातील कोणत्या खोल इच्छा किंवा भावना समजून घेता येतात?

स्वप्न हे मनाचे एक अवस्था आहे. जागेपणी अनेक इच्छा अपुऱ्या राहतात किंवा पूर्ण करता येत नाहीत कारण त्यांना समाजाची मान्यता नसते. या अपुऱ्या आणि हिरमोड झालेल्या इच्छा एकत्र येतात आणि निद्रित अवस्थेत, म्हणजेच स्वप्नात, वेगळ्याच रूपाने व्यक्त होतात. या इच्छा हिंसक, आक्रमक, प्रेमळ, नम्र किंवा शृंगारिक अशा अनेक प्रकारच्या असू शकतात आणि त्या मूळ (original) असतात, त्यांच्यावर समाजाचे नियम लागू नसतात.

जागेपणी आपले विचार (thought), भावना (emotion), वर्तन (behaviour), आणि मतं (attitude) या सगळ्यांवर आपण समाजमान्यतेसाठी नियंत्रण ठेवतो, ज्यामुळे या इच्छांचा हिरमोड होतो. स्वप्नांमध्ये, ज्या गोष्टी व्यवहारात पूर्ण होऊ शकत नाहीत त्या प्रतीकात्मक (symbolic) किंवा वेगळ्या रूपात पूर्ण होतात. फ्रॉईडने स्वप्नाला “अचेतन मनाकडे जाणारा शाही मार्ग” (The Royal Road to the Unconscious) म्हटले आहे. स्वप्नांचा अभ्यास केल्यास त्या माणसाच्या खालच्या मनामध्ये काय चालले आहे हे कळू शकते.

स्वप्नांचा अभ्यास करून आपण मनातील खालील खोल इच्छा किंवा भावना समजून घेऊ शकतो:

• अपुऱ्या राहिलेल्या इच्छा (Unfulfilled Desires): ज्या इच्छा जागेपणी पूर्ण करणे शक्य नसते किंवा ज्यांना समाजमान्यता नसते. उदाहरणार्थ, दिवसभर लाडू खाण्याची इच्छा पूर्ण न झाल्यास ती स्वप्नात वेगळ्या रूपात दिसू शकते.
• दडपलेल्या भावना आणि विचार: ज्या भावना किंवा विचार आपण समाजासमोर व्यक्त करू शकत नाही किंवा ज्यांना इगो (ego) बाहेर येऊ देत नाही. हे विचार किंवा इच्छा स्वीकारार्ह्य रूपात बदलून स्वप्नात दिसतात.
• अस्विकारार्ह्य इच्छा (Unacceptable Desires): काही इच्छा ज्या जागेपणी आपल्यासाठी किंवा समाजासाठी स्वीकारार्ह्य नसतात (उदा. हिंसक किंवा आक्रमक इच्छा) त्या स्वप्नात दिसू शकतात, जरी त्या भीतीदायक असल्या तरी.
• गंड आणि कॉम्प्लेक्सेस (Complexes): वारंवार पडणारी स्वप्ने एखाद्या व्यक्तीच्या मनातील काही गंड किंवा कॉम्प्लेक्सेस सूचित करू शकतात, ज्यांच्यामुळे त्याला त्रास होत आहे.
• तिव्र इच्छा (Intense Desires): एखादी इच्छा मनात किती खोलवर रुजलेली आहे, त्यानुसार ती स्वप्नात किती वेळा आणि कोणत्या रूपात दिसेल हे अवलंबून असते. ज्या गोष्टींचा आपण दिवसभर विचार करतो, त्या गोष्टींशी संबंधित स्वप्ने पडू शकतात, कारण ती इच्छा मनात खोलवर गेलेली असते.
• दडपलेली वर्तणूक (Suppressed Behaviour): जी वर्तणूक जागेपणी करणे शक्य नसते (उदा. एखाद्या व्यक्तीला आवडणे, पण ते व्यक्त न करता येणे), ती स्वप्नात प्रतीकात्मक रूपात व्यक्त होऊ शकते. उदाहरणार्थ, आवडणारी व्यक्ती स्वप्नात भाऊ किंवा इतर नात्याच्या रूपात दिसू शकते. स्वप्न कधीकधी थेट वर्तनावर देखील प्रभाव टाकू शकतात, जसे की झोपेत असताना स्वप्नातील व्यक्तीचे नाव उच्चारणे.

फ्रॉईडने स्वप्नांचा अर्थ लावण्यासाठी ड्रीम वर्क (Dream Work), ड्रीम ऍनालिसिस (Dream Analysis) आणि ड्रीम इंटरप्रिटेशन (Dream Interpretation) या संकल्पना मांडल्या. या पद्धतींनी स्वप्नांच्या मिश्रित आणि प्रतीकात्मक रूपांमागील (जी अनेक इच्छांच्या मिश्रणातून तयार होतात) खरी, दडपलेली इच्छा किंवा भावना शोधण्याचा प्रयत्न केला जातो.

थोडक्यात, स्वप्नांचा अभ्यास करून आपण आपल्या अचेतन मनातील अशा इच्छा, भावना, विचार आणि वृत्ती समजून घेऊ शकतो ज्यांना जागेपणी व्यक्त होण्यासाठी पुरेसा वाव मिळत नाही किंवा ज्यांना समाजमान्यता नसते.